Λευκή ρόμπα που κυματίζει στην αύρα της ερήμου, ο Μοκτάρ Σίντι Γιάια αλ-Βανγκάρι με οδηγεί κάτω από ένα αμμώδες δρομάκι πέρα από τα γαϊδουράκια, τους αδρανείς άνδρες και τα παιδιά με σκασίματα που σκαρφαλώνουν στο σχολείο. Είναι ένα λαμπρό πρωί, το δεύτερο μου στο Timbuktu, στο γεωγραφικό κέντρο του Μάλι και ο αλ-Βανγκάρι με πάει για να δω το έργο που τον κατανάλωσε τα τελευταία τρία χρόνια. Πατάμε μέσα από μια καμάρα του Μαυριτανικού στυλ και μπαίνουμε στο σπίτι του, μια διώροφη πέτρινη κατασκευή που κτίστηκε γύρω από μια συγκεκριμένη αυλή. Με ένα σιδερένιο κλειδί, ξεκλειδώνει την πόρτα σε μια αποθήκη. Φίλτρα φωτός από ένα βρώμικο παράθυρο. Ο αέρας στο εσωτερικό είναι γεμάτος, κοκκινωπό από μούχλα και τη γη.
σχετικό περιεχόμενο
- Κλοπή του Ιστορικού του Μάλι
" Σκεφτείτε ", λέει.
Καθώς τα μάτια μου ταιριάζουν με την ημικρανία, παίρνω στη σκηνή: ραγισμένα καστανά τοιχώματα, σκουριά ποδήλατα, γλάστρες, ταψιά, σάκοι με ρίγες ρυζιού που φέρουν την ένδειξη PRODUCT OF VIETNAM. Στα πόδια μου βρίσκονται δυο δωδεκάδες ξύλινα και μεταλλικά κιβώτια που καλύπτονται με σκόνη. Ο Al-Wangari ξετυλίγει το καπάκι ενός από αυτά, αποκαλύπτοντας στοίβες από παλιές ποσότητες που είναι δεσμευμένες στο δέρμα. Παίρνω ένα βιβλίο και γυρίζω τις κιτρινίζουσες σελίδες, κοιτάζοντας την κομψή αραβική καλλιγραφία και τα περίπλοκα γεωμετρικά σχέδια, μερικά σε φύλλα χρυσού. Οι τυρκουάζ και οι κόκκινες βαφές εξακολουθούν να είναι ορατές μέσα σε αυλακωτά διαμάντια και πολύγωνα που κοσμούν το κάλυμμα.
Με την ανάγνωση των τόμων, επιστρέφω: το εύθραυστο δέρμα άρχισε να χωρίζει στα χέρια μου. Ιστορίες παλιές αιώνες ξετυλίγονται από τις σπασμένες συνδέσεις και καταρρέουν σε αποκόμματα. Μερικοί όγκοι είναι φουσκωμένοι και παραμορφωμένοι από την υγρασία. άλλοι καλύπτονται από λευκό ή κίτρινο καλούπι. Ανοίγω ένα χειρόγραφο στην αστρολογία, με σημειώσεις προσεκτικά χειρόγραφες με μικρά γράμματα στα περιθώρια: το μελάνι στις περισσότερες σελίδες έχει θολώσει σε δυσκολία. "Αυτός είναι σάπιος", μιλάει ο al-Wangari, παραβλέποντας ένα κορεσμένο από το 16ο αιώνα Κοράνι. "Φοβάμαι ότι καταστρέφεται εντελώς."
Στα μέσα του 16ου αιώνα, ο Mohammed abu Bakr al-Wangari, ένας ισλαμικός μελετητής από την πόλη Djenné, μετανάστευσε βόρεια σε Timbuktu, τότε πόλη ίσως 100.000 και σε θρησκευτικό, εκπαιδευτικό και εμπορικό κέντρο και ίδρυσε το Πανεπιστήμιο Sankoré, μια χαλαρή συμμορία τζαμιών και ιδιωτικών σπιτιών που παρείχαν επιδοτούμενες οδηγίες σε χιλιάδες μαθητές. Κατά τα επόμενα 30 χρόνια, ο Al-Wangari συγκέντρωσε χειρόγραφα βιβλία για θέματα από την ιστορία έως την ποίηση έως την αστρονομία, τόσο από το Timbuktu όσο και από άλλα μέρη του ισλαμικού κόσμου. Μετά το θάνατο του μελετητή το 1594, τα βιβλία πέρασαν στους επτά γιους του και στη συνέχεια διασκορπίστηκαν σε έναν ολοένα διευρυνόμενο κύκλο μελών της οικογένειας. Και εκεί έμειναν μέχρι πριν από τρία χρόνια, όταν ο Αλ-Βανγκάρι, 15 γενιές που αφαιρέθηκαν από τον αρχικό συλλέκτη, ξεκίνησε να ανακτήσει τους θησαυρούς της οικογένειάς του. "Είναι ένα κολοσσιαίο έργο", λέει ο Al-Wangari, 42. Έντονος και έντονος, σπούδασε αραβική λογοτεχνία στη Φεζ του Μαρόκου και αργότερα εργάστηκε ως σύμβουλος της UNESCO στο Ντακάρ της Σενεγάλης. «Εργάζομαι σε αυτό το κάθε λεπτό που ξυπνά και δεν παίρνω ούτε ένα φράγκο».
Λίγο αργότερα με οδηγεί μακρύτερα κάτω από το δρομάκι σε ημιτελές κτίριο, το οποίο φέρει ένα σημάδι που διαβάζει το ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ AL-WANGARI, όπου οι εργάτες κονιοποιούν τσιμεντένιους τοίχους και τοποθετούν τούβλα για να στεγνώσουν στον ήλιο. Περνάμε σε μια αυλή, μπαίνουμε σε ένα ζοφερό εσωτερικό και περπατάμε γύρω από τα καλώδια, τις μαρμάρινες κεραμίδια και τις τρύπες που περιμένουν τα παράθυρα. «Αυτή θα είναι η αίθουσα ανάγνωσης», μου λέει, χειρονομώντας σε ένα γυμνό κελί με ένα πάτωμα βρωμιάς. "Εδώ, το εργαστήριο για την επισκευή των χειρογράφων." Τότε ο αλ-Βανγκάρι επισημαίνει το κεντρικό κομμάτι της νέας του δημιουργίας: ένα θόλο που προορίζεται για τα οστά του προγόνου του, τον Mohammed abu Bakr al-Wangari, που ζούσε στο σπίτι που κάποτε βρισκόταν σε αυτό το σημείο. "Θα ήταν ευτυχής να μάθει τι συμβαίνει εδώ", λέει.
Για αιώνες, χειρόγραφα όπως αυτά παρέμειναν μερικά από τα καλύτερα διατηρημένα μυστικά της Αφρικής. Οι δυτικοί εξερευνητές που πέρασαν από το Timbuktu στις αρχές του 1800, μερικοί μεταμφιεσμένοι ως μουσουλμάνοι προσκυνητές, δεν έκαναν καμία αναφορά σε αυτούς. Οι γάλλοι αποικιοκράτες έφεραν μια χούφτα σε μουσεία και βιβλιοθήκες στο Παρίσι, αλλά ως επί το πλείστον άφησαν την έρημο με άδεια χέρια. Ακόμη και οι περισσότεροι Μαλιανοί δεν γνωρίζουν τίποτα για τα γραπτά, πιστεύοντας ότι οι μοναδικοί χώροι αποθήκευσης της ιστορίας και του πολιτισμού της περιοχής ήταν πλανόδιοι μουσικοί-διασκεδαστές-προφορικοί ιστορικοί γνωστοί ως griots . «Δεν έχουμε γραπτή ιστορία», είμαι βέβαιος στο Μπαμάκο, την πρωτεύουσα του Μάλι, από τον Τούμανι Ντιμπάτε, έναν από τους πιο γνωστούς μουσικούς του Μαλί, ο οποίος ανιχνεύει τις γενεές του γκρότου 53 γενεές.
Τον τελευταίο καιρό, ωστόσο, τα χειρόγραφα έχουν αρχίσει να ξεδιπλώνονται στον κόσμο. Οι ντόπιοι αρχαιολόγοι εκτοξεύουν όγκους που έχουν ταφεί σε σπηλιές της ερήμου και είναι κρυμμένοι σε υπόγειους θαλάμους και οι αρχειοφύλακες επανασυνδέουν τις χαμένες συλλογές στις βιβλιοθήκες. Ο πρόεδρος της Νότιας Αφρικής, Thabo Mbeki, και ο καθηγητής του Χάρβαρντ Χένρι Λούις Γκέιτς έχουν δώσει τα ονόματά τους και το κύρος τους σε έργα αποκατάστασης. Ξένες ακαδημαϊκοί και επισκευαστές βιβλίων έχουν φθάσει στο Timbuktu, παρέχοντας εμπειρογνωμοσύνη, χρήματα και υλικά για τη διάσωση των χειρογράφων προτού είναι πολύ αργά. Καταχρηστικά αποθηκευμένα εδώ και αιώνες, πολλά από αυτά τα έργα έχουν ήδη καταστραφεί. Η θερμότητα και η ξηρασία έχουν κάνει τις σελίδες εύθραυστες, οι τερμίτες τους έχουν καταβροχθίσει, η σκόνη έχει προκαλέσει περαιτέρω βλάβες και η έκθεση στην υγρασία κατά τη διάρκεια της βροχερής περιόδου έχει καταστήσει τα βιβλία ευάλωτα στο μούχλα, πράγμα που τους αναγκάζει να σαπίσουν. "Είμαστε σε έναν αγώνα ενάντια στον χρόνο", λέει η Stephanie Diakité, ένας Αμερικανός με έδρα το Bamako που διοργανώνει εργαστήρια στο Timbuktu για τη διατήρηση βιβλίων.
Τα χειρόγραφα ζωγραφίζουν ένα πορτρέτο του Timbuktu ως το Cambridge ή την Oxford της ημέρας του, όπου από το 1300 έως τα τέλη του 1500, οι μαθητές ήρθαν από όσο πιο μακριά την Αραβική Χερσόνησο για να μάθουν στα πόδια των δασκάλων του νόμου, της λογοτεχνίας και των επιστημών. Σε μια εποχή που η Ευρώπη έβγαινε από τον Μεσαίωνα, οι αφρικανοί ιστορικοί καταγράφουν την άνοδο και την πτώση των βασιλιάδων της Σαχάρας και του Σουδάν, γεμάτοι με μεγάλες μάχες και εισβολές. Οι αστρονόμοι χαρακτήρισαν την κίνηση των αστεριών, οι γιατροί έδωσαν οδηγίες για τη διατροφή και τις θεραπευτικές ιδιότητες των φυτών της ερήμου και οι ηθικοί συζητούσαν θέματα όπως η πολυγαμία και το κάπνισμα του καπνού. Λέει ο Ταλ Ταμάρι, ιστορικός στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας στο Παρίσι, ο οποίος επισκέφθηκε πρόσφατα τον Τίμπουκτου: «[Οι ανακαλύψεις αυτές] πρόκειται να φέρουν σε επανάσταση το τι σκέφτεται για τη Δυτική Αφρική».
Μερικοί μελετητές πιστεύουν ότι τα έργα θα μπορούσαν να βοηθήσουν ακόμη και να γεφυρωθεί το διαρκώς αυξανόμενο χάσμα μεταξύ της Δύσης και του ισλαμικού κόσμου. Οι ισλαμιστές μελετητές του δέκατου έκτου αιώνα υποστηρίζουν την επέκταση των δικαιωμάτων των γυναικών, τη διερεύνηση των μεθόδων επίλυσης των συγκρούσεων και τη συζήτηση σχετικά με τον καλύτερο τρόπο ενσωμάτωσης των μη μουσουλμάνων σε μια ισλαμική κοινωνία. Ένα από τα μεταγενέστερα χειρόγραφα που ανακαλύφθηκε, μια επιστολή του 1853 από τον Σέιτ Αλ Μπακκάι αλ Κούντι, πνευματικό ηγέτη στο Τιμπουκτού, ζητάει από τον βασιλέα μονάρχη, σουλτάνο της Μάσινα, να διαφυλάξει τη ζωή του Γερμανού εξερευνητή Heinrich Barth. Ο σουλτάνος διέταξε την εκτέλεση του Μπάρθ, επειδή οι μη μουσουλμάνοι αποκλείστηκαν από την είσοδό τους στην πόλη, αλλά ο Αλ Μπάκκα υποστήριξε με μια εύγλωττα επιστολή ότι ο ισλαμικός νόμος απαγόρευε τη δολοφονία. «Είναι άνθρωπος και δεν έχει κάνει πόλεμο εναντίον μας», γράφει ο Αλ-Μπακκέι. Ο Μπάρτ παρέμεινε υπό την προστασία του αλ-Μπακκέι και τελικά κατέστρεψε την Ευρώπη χωρίς αλλοιώσεις. "Τα χειρόγραφα δείχνουν ότι το Ισλάμ είναι μια θρησκεία ανεκτικότητας", λέει ο Abdel Kader Haidara, ο οποίος κατέχει μία από τις μεγαλύτερες ιδιωτικές συλλογές χειρόγραφων στο Timbuktu, συμπεριλαμβανομένης της επιστολής του al-Bakkay. Η Haidara συγκεντρώνει χρήματα για να μεταφράσει μερικά από αυτά στα αγγλικά και τα γαλλικά. «Πρέπει να αλλάξουμε το μυαλό των ανθρώπων για το Ισλάμ», λέει. "Πρέπει να τους δείξουμε την αλήθεια".
Την τελευταία φορά που επισκέφθηκα το Timbuktu, το 1995, υπήρχαν μόνο τρεις τρόποι να φτάσω εκεί: μια τριήμερη διαδρομή από ένα μηχανοκίνητο πιρόγιο ή κανό, από την εμπορική πόλη του Mopti. ένα ναυλωμένο αεροπλάνο. ή μια πτήση στη γνωστή αναξιόπιστη κυβερνητική αεροπορική εταιρεία Air Mali, γνωστή ως Air Maybe. Αλλά όταν επέστρεψα τον περασμένο Φεβρουάριο, στο τέλος της δροσερής, ξηρής περιόδου, για να ελέγξω την πολιτιστική αναγέννηση της πόλης, έφτασα από το Μπαμάκο σε μια εμπορική πτήση που λειτούργησε μια νέα ιδιωτική αεροπορική εταιρεία Mali Air Express - μία από τις τέσσερις πτήσεις προς Τιμπουκτού κάθε εβδομάδα. Το ρωσικής κατασκευής στροβιλοκινητήρα, με ένα πλήρωμα της Νότιας Αφρικής, ακολούθησε την πορεία του ποταμού Νίγηρα, ένα ελικοειδές στρώμα αργύρου που έτρεξε μέσα από ένα πλακόστρωτο, έρημο τοπίο. Μετά από δύο ώρες, κάναμε τρεχούμενα σπίτια με χαμηλά σπίτια πάνω σε επίπεδες οροφές, λίγα μίλια ανατολικά του ποταμού και άγγιξε την αεροδιάδρομο του ασφαλτοστρωμένου δρόμου Timbuktu. Έξω από ένα μικροσκοπικό τερματικό σταθμό, ένας στόλος τεσσάρων τετρακίνων ταξί περίμενε να μεταφέρει τους τουρίστες κάτω από ένα νεόκτιστο ασφαλτοστρωμένο δρόμο προς την πόλη. Αναρρίχθηκα σε ένα Toyota Land Cruiser και κάθισα τον οδηγό Baba, έναν νεαρό Tuareg που μιλούσε άψογα Γαλλικά και λίγα λόγια αγγλικά, στο Hotel Colombe, ένα από τα πολλά ξενοδοχεία που άνοιξαν τα τελευταία τρία χρόνια για να καλύψει γρήγορα διευρύνοντας το τουριστικό εμπόριο.
Με την πρώτη ματιά, λίγα είχαν αλλάξει τη δεκαετία που ήμουν μακριά. Ο τόπος εξακολουθούσε να αισθάνεται σαν το παροιμιώδες πίσω μέρος της. Κάτω από έναν καταρρακτωμένο χειμωνιάτικο ήλιο, οι ντόπιοι έτρεχαν μέσα από αμμώδη σοκάκια με επένδυση από λάσπη και καλύβες σκυροδέματος, τη μόνη σκιά που παρείχαν οι ακανθώδεις κλαδιά των ακακιδίων. Οι λίγες πινελιές χρώματος που φωτίζουν το κατά τα άλλα μονοχρωματικό τοπίο προέρχονταν από τα φλογερά κόκκινα φανέλα μιας ομάδας ποδοσφαίρου που ασκείται σε ένα αμμώδες πεδίο, από την πράσινη πρόσοψη ενός μπακάλικου και από την παραδοσιακή ρόμπα των τοπικών ανδρών του Tuareg . Η πόλη εξελίχθηκε σε μια τυχαία συλλογή θολωτών σκηνών Tuareg και σωρών σκουπιδιών που τρώγαν οι κατσίκες.
Ωστόσο, η απομόνωση του Timbuktu έχει γίνει λιγότερο καταπιεστική. Το Ikatel, ένα ιδιωτικό δίκτυο κινητής τηλεφωνίας, ήρθε στην πόλη πριν από δύο χρόνια, καθώς μαρτυρούν τις πανταχού παρούσες διαφημιστικές πινακίδες και τα περίπτερα τηλεφωνικών καρτών. Παρατήρησα ότι ένας ιμάμος με λευκό ραβδί μιλούσε με έμφαση στη Nokia του μπροστά στο Τζαμί Τζινγκραϊμπέρ, ένα τεράστιο φρούριο λάσπη χτισμένο στη δεκαετία του 1320 που υψώνεται στο κέντρο της πόλης. Τρία καφέ Internet έχουν ανοίξει. Οι σφυρηλάτηση, πριόνισμα και τοιχοποιία συμβαίνουν σε όλη την πόλη, καθώς οι νέες βιβλιοθήκες προετοιμάζονται να ανοίξουν στο κοινό. Την μέρα που έφτασα, μια αντιπροσωπεία ιμάμης από το Μαρόκο, αρκετοί ερευνητές από το Παρίσι, μια ομάδα συντηρητών από το Πανεπιστήμιο του Όσλο και ένα ζευγάρι ραδιοφωνικών ρεπόρτερ από τη Γερμανία ήταν έτοιμοι να δουν χειρόγραφα.
Το Timbuktu επίσης δεν είναι πλέον άνοσο στις ιδεολογικές μεταδοτικές ασθένειες που έχουν μαστίσει τον ευρύτερο κόσμο. Στη νοτιοανατολική άκρη της πόλης, ο Μπάμπα επεσήμανε ένα λαμπρό κίτρινο τσιμέντο από σκυρόδεμα, το μακρύτερα κατασκευασμένο νέο κτίριο στην πόλη, που χτίστηκε από τους Σαουδάραβες Ουαχίμπους που προσπάθησαν χωρίς μεγάλη επιτυχία να εξάγουν τη σκληρή γραμμή του Ισλάμ στη Σαχάρα . Δεν απέχει πολύ από το στέκι του Wahhabis, στην ταράτσα του Hotel Bouctou, έτρεξα πέντε πεντακάθαρα νεαρά στρατεύματα των Ειδικών Δυνάμεων των ΗΠΑ, που αποστέλλονται για να εκπαιδεύσουν τον Μαλιανό Στρατό στην αντιτρομοκρατία. Οι κοινές στρατιωτικές επιχειρήσεις έχουν γίνει κοινές στο Σαχέλ, δεδομένου ότι ένα αλγερινό ισλαμικό τρομοκρατικό κύτταρο, η ομάδα Salafist για την κήρυξη και την καταπολέμηση, κατάσχεσε δεκάδες ευρωπαίους ομήρους στα σύνορα μεταξύ Αλγερίας και Μάλι πριν από τρία χρόνια και τους κράτησε για έξι μήνες στην έρημο των Μαλίων.
Οι περισσότεροι ιστορικοί πιστεύουν ότι το Timbuktu ιδρύθηκε στη δεκαετία του 1100 από μια γυναίκα του Tuareg, που ονομάζεται Bouctou, που έτρεξε μια στάση ανάπαυσης για καραβάνες καμήλας σε έναν παραπόταμο του ποταμού Νίγηρα. Η πόλη έφθασε στο αποκορύφωμά της στις αρχές του 16ου αιώνα, κατά τη βασιλεία του βασιλιά Ασκή Α. Μωάμεθ, ο οποίος ενώνει τη Δυτική Αφρική στην αυτοκρατορία Songhai και κυβερνούσε 35 χρόνια ευημερίας. Το Tariqh al-Sudan, μια ιστορία του Timbuktu που γράφτηκε τον 17ο αιώνα, χαρακτήρισε την πόλη ως ακμή ως "καταφύγιο ακαδημαϊκού και δίκαιου λαού, στέκι αγίων και ασκητών και τόπος συνάντησης για τροχόσπιτα και βάρκες". Το 1509, ο Mohammed al-Wazzan al-Zayati, 16χρονος φοιτητής από τη Φέζ, έφθασε με καμήλα με τον θείο του, διπλωμάτη, και βρήκε ένα πολυσύχναστο εμπορικό σταυροδρόμι. Ξύλο, έμποροι χρυσού και σκλάβων από τη Γκάνα, πωλητές αλάτων από τη Σαχάρα και αραβες μελετητές και έμποροι από το Λεβάντ, αναμειγμένοι σε παζάρια με μπαχαρικά, υφάσματα και τρόφιμα, και διεξήγαγαν συναλλαγές με κοχύλια cowrie και ψιλοκομμένα χρυσά. "Στη μέση της πόλης υπάρχει ένας ναός χτισμένος από πέτρινες πέτρες και ασβεστολιθικό κονίαμα ... και ένα μεγάλο ανάκτορο όπου ο βασιλιάς μένει", γράφει ο al-Zayati σε λογαριασμό που δημοσιεύθηκε το 1526 με το όνομα Leo Africanus. "Υπάρχουν πολυάριθμα εργαστήρια βιοτεχνών, εμπόρων και υφασμάτινων υφασμάτων από βαμβάκι. Τα πανιά της Ευρώπης φτάνουν στο Τιμπουκτού, το οποίο φέρνουν έμποροι Βαρβάρων".
Ο Al-Zayati έκπληκτο από την υποτροφία που ανακάλυψε στο Timbuktu. (Παρά την ενθάρρυνση της εκπαίδευσης του, ο ίδιος ο αυτοκράτορας δεν ήταν γνωστός για το ανοιχτό μυαλό του.) "Ο βασιλιάς είναι ένας τρελλός εχθρός των Εβραίων", δήλωσε ο αλ-Ζαχάτι "Δεν επιθυμεί να ζει στην πόλη του. ακούει ότι είπε ότι ένας Βαρβαρικός έμπορος ... συνεργάζεται μαζί τους, καταστέλλει τα αγαθά του ».) Ο Al-Zayati εντυπωσίασε περισσότερο από το ανθηρό εμπόριο βιβλίων που παρατηρούσε στις αγορές του Timbuktu. Χειρόγραφη στα κλασσικά αραβικά, τα βιβλία έγιναν από χαρτί με λινάρι που αγοράζονταν από εμπόρους που διασχίζουν την έρημο από το Μαρόκο και την Αλγερία. Μελάνη και βαφές εξήχθησαν από φυτά της ερήμου και καλύφθηκαν από δέρματα αιγών και προβάτων. "Πολλά χειρόγραφα ... πωλούνται", σημείωσε. "Οι πωλήσεις αυτές είναι πιο επικερδείς από κάθε άλλο αγαθό."
Ογδόντα δύο χρόνια μετά την επίσκεψη του al-Zayati, οι στρατοί του μαροκινού σουλτάνου μπήκαν στην πόλη, σκότωσαν μελετητές που προέτρεψαν την αντίσταση και έφεραν τα υπόλοιπα στο βασιλικό δικαστήριο στο Μαρακές. Η εξαναγκαστική έξοδος έληξε τις μέρες της πόλης ως κέντρο σχολαστικισμού. (Ο Timbuktu έχασε και το εμπορικό κέντρο, αφού οι έμποροι σκλάβων και άλλοι έμποροι από την Ευρώπη προσγειώθηκαν στη Δυτική Αφρική και δημιούργησαν δίκτυα ωκεανού για να ανταγωνιστούν τις διαδρομές της ερήμου.) Οι περισσότεροι όγκοι της ιστορίας, της ποίησης, της ιατρικής, η αστρονομία και άλλα θέματα που αγοράστηκαν και πωλήθηκαν από χιλιάδες στα παζάρια του Timbuktu εξαφανίστηκαν στην έρημο. Και εκεί παρέμειναν, κρυμμένοι σε θραύσματα σκουριασμένων σε αποθηκωμένες αποθήκες, ακινητοποιημένοι σε ορεινές σπηλιές ή θάφτηκαν σε τρύπες στην άμμο της Σαχάρας για να τους προστατεύσουν από τους κατακτητές και τους αποικιστές, πρόσφατα τους Γάλλους που έφυγαν το 1960.
Η εκστρατεία για τη διάσωση χειρογράφων του Μάλι ξεκίνησε το 1964, τέσσερα χρόνια μετά την αποτυχία του Μάλι. Εκείνη τη χρονιά, εκπρόσωποι της UNESCO συναντήθηκαν στο Timbuktu και αποφάσισαν να δημιουργήσουν μια χούφτα κέντρα για τη συλλογή και τη διατήρηση των χαμένων γραπτών της περιοχής. Χρειάστηκαν άλλα εννέα χρόνια πριν η κυβέρνηση άνοιξε το Κέντρο Ahmed Baba, το οποίο πήρε το όνομά του από έναν φημισμένο ισλαμικό δάσκαλο που μεταφέρθηκε στην εξορία στο Μαρακές το 1591. Με χρηματοδότηση από τα Ηνωμένα Έθνη και αρκετές ισλαμικές χώρες, συμπεριλαμβανομένου του Κουβέιτ και της Σαουδικής Αραβίας, μέλη του προσωπικού στην ύπαιθρο για να χτυπήσουν για χαμένα χειρόγραφα. Ένας συλλέκτης ήταν ο Mohammed Haidara, ισλαμικός μελετητής και χειρογράφος από τη Bamba, ένα χωριό στο μέσο του Timbuktu και το χωριό Gao. Η Χάιντα βοήθησε στην κατασκευή μιας συλλογής 2.500 τόμων. Λίγο μετά το θάνατό του το 1981, ο σκηνοθέτης του κέντρου στράφηκε στον γιο της Haidara, τον Abdel Kader, στη δεκαετία του '20, και του ζήτησε να αναλάβει την εργασία του πατέρα του.
Ο Abdel Kader Haidara πέρασε την επόμενη δεκαετία που ταξίδευε με τα πόδια και με καμήλα σε ολόκληρο το Μαλί και έβγαζε pirogues κατά μήκος του ποταμού Νίγηρα και των παραποτάμων του. «Πήγα να ψάχνω για χειρόγραφα σε όλα τα χωριά», μου είπε. Ένας ψηλός, ανατριχιαστικός άνδρας με φτερά Falstaffian και θυσάνους μαύρου σγουρά μαλλιά που πλαισιώνουν ένα γυαλιστερό, φαλακρό πατέ, η Χαϊντάρα θεωρείται ευρέως ως η σημαντικότερη φιγούρα στην αναγέννηση του Timbuktu. "Όλοι ήξεραν τον πατέρα μου και όλοι τους είπαν:" Α, είσαι ο γιος του ", αλλά το έργο ήταν δύσκολο", είπε. Πολλοί χωρικοί ήταν βαθιά δυσαρεστημένοι από έναν διαδοχέα που προσπαθούσε να πάρει τα υπάρχοντα που ήταν στην οικογένειά τους για γενιές. "Ο κόσμος είπε, είναι επικίνδυνος, τι θέλει με αυτά τα χειρόγραφα, ίσως θέλει να τα καταστρέψει, ίσως θέλει να μας φέρει μια νέα θρησκεία". Ένας αρχηγός του χωριού ζήτησε από τον Χαϊδάρα να χτίσει ένα τζαμί για το χωριό του σε αντάλλαγμα για τη συλλογή του αρχαίων βιβλίων. μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής, έβγαλε μια ανακαίνιση για την τοπική madrasa (Ισλαμική θρησκευτική σχολή) και ένα καινούργιο σπίτι. Ορισμένοι αρχηγοί ήθελαν μετρητά, άλλοι εγκατέστησαν για ζώα. Αλλά ο Χαϊντάρα διαπραγματεύτηκε σκληρά-είχε μεγαλώσει γύρω από τα αρχαία χειρόγραφα και είχε αναπτύξει μια έντονη αίσθηση της αξίας κάθε βιβλίου. "Έδωσα πολλές αγελάδες", είπε.
Το 1993, ο Χαϊντάρα αποφάσισε να εγκαταλείψει το κέντρο και να βγει από μόνος του. "Είχα πολλά δικά μου χειρόγραφα, αλλά η οικογένειά μου είπε ότι δεν τους επιτρέπεται να τα πουλήσουν. Έτσι είπα στον σκηνοθέτη Ahmed Baba:" Θέλω να δημιουργήσω μια ιδιωτική βιβλιοθήκη γι 'αυτούς ", και είπε, " ωραία ". "Για τρία χρόνια, η Haidara έψαξε για χρηματοδότηση χωρίς επιτυχία. Στη συνέχεια, το 1997, ο Henry Louis Gates νεώτερος σταμάτησε στο Timbuktu κάνοντας μια τηλεοπτική σειρά για την Αφρική. Ο Χαϊντάρα έδειξε τα χειρόγραφα του για τον επιστήμονα του Χάρβαρντ, ο οποίος γνώριζε ελάχιστα για τη γραπτή ιστορία της μαύρης Αφρικής. "Η Gates κινήθηκε", λέει ο Haidara. "Εκείνος φώναξε και μου είπε:" Θα προσπαθήσω να σε βοηθήσω ". Με την έγκριση του Gates, ο Haidara πήρε επιχορήγηση από το Ίδρυμα Andrew Mellon, το οποίο του επέτρεψε να συνεχίσει να ψάχνει για οικογενειακά βιβλία και να κατασκευάζει βιβλιοθήκη για να τους φιλοξενήσουν. Η Βιβλιοθήκη Μαμά Χαϊντάρα άνοιξε το 2000 στο Timbuktu. σήμερα η συλλογή περιέχει 9.000 τόμους.
Το 1996, ένα ίδρυμα που ίδρυσε ο Haidara, το Savama-DCI, για να ενθαρρύνει τους άλλους να έχουν πρόσβαση σε οικογενειακές συλλογές, πήρε 600.000 δολάρια από το Ίδρυμα Ford για να κατασκευάσει δύο νέες βιβλιοθήκες στο Timbuktu, το Bibliothèque al-Wangari και το Bibliothèque Αλιμάμ Μπεν Εσσαγιούτι. Τα κεφάλαια θα επιτρέψουν επίσης στη Haidara να ανακαινίσει τη δική της βιβλιοθήκη και να αγοράσει ηλεκτρονικούς υπολογιστές για να ψηφιοποιήσει τα έργα, να προσλάβει εμπειρογνώμονες για την αποκατάσταση κατεστραμμένων βιβλίων και να δώσει οδηγίες στους τοπικούς αρχειοφύλακες. Η Χαϊντάρα έχει γίνει η κινητήρια δύναμη της διατήρησης χειρογράφων στη Σαχάρα. "Θέλουμε οι άνθρωποι να μπορούν να αγγίζουν και να διαβάζουν αυτά τα χειρόγραφα", μου είπε. "Θέλουμε να τους κάνουμε προσιτοί, αλλά πρώτα, πρέπει να προστατευθούν".
Η δουλειά κερδίζει δυναμική. Μετά από συνάντηση με τον Χαϊντάρα, επισκέφθηκα το Κέντρο Ahmed Baba, ένα όμορφο συγκρότημα από πέτρινα κτίρια με μαυριτανικές καμάρες γύρω από μια αυλή με άμμο που φυτεύτηκε με παλάμες ημερομηνίας και ακακίες της ερήμου. Ο διευθυντής Mohamed Gallah Dicko με συνόδευσε στο εργαστήριο. Δεκατέσσερις εργάτες καθιστούσαν κουτιά αποθήκευσης και τυλίγονταν προσεκτικά τις σελίδες χειρόγραφων που χτυπούσαν σε διαφανή ιαπωνική ετικέτα που ονομάζονταν kitikata . "Αυτό θα τους προστατεύσει για τουλάχιστον 100 χρόνια", είπε. Συνολικά, 6.538 χειρόγραφα στο κέντρο έχουν "ξεραθεί", τυλιγμένα σε χαρτί χωρίς οξέα και τοποθετημένα σε κουτιά, δήλωσε ο Gallah Dicko. υπάρχουν άλλα 19.000 να πάνε. Οι εργαζόμενοι έχουν πετάξει σε εργαστήρια στο Κέιπ Τάουν και την Πρετόρια που έχουν καταβληθεί από το Εθνικό Αρχείο της Νότιας Αφρικής, μέρος ενός προγράμματος που εγκαινίασε η κυβέρνηση της Νοτίου Αφρικής μετά την επίσκεψη του Προέδρου Mbeki στο Τίμπουκτου το 2002. Σε μια αίθουσα χωρίς αεροσκάφη στην αυλή, Οι σαρωτές της Epson και της Canon, δημιουργώντας ψηφιακές εικόνες των έργων, ανά σελίδα. Η συλλογή χειρογράφων αυξάνεται τόσο γρήγορα ώστε το προσωπικό να μην μπορεί να κρατήσει το χέρι. "Επεκτείνουμε την αναζήτησή μας στα βορειοδυτικά και βορειοανατολικά", μου λέει ο Γκάλλα Ντίκο. "Υπάρχουν εκατοντάδες χιλιάδες χειρόγραφα ακόμα εκεί έξω."
Ωστόσο, η τοποθέτηση των βιβλίων στις βιβλιοθήκες του Timbuktu υπό τη φροντίδα των εμπειρογνωμόνων δεν εγγυάται την προστασία τους. Πριν από επτά χρόνια, οι βροχοπτώσεις προκάλεσαν τον Νίγηρα να ξεχειλίσει τις τράπεζες του. Η χειρότερη πλημμύρα από δεκαετίες σάρωσε το Timbuktu, καταστρέφοντας 200 σπίτια και πολλά πολύτιμα έργα. Μόνο η ταχεία απομάκρυνση εμπόδισε την καταστροφή 7, 025 χειρογράφων στο χρηματοδοτούμενο από την ισπανική βιβλιοθήκη Fondo Kati, των οποίων οι θησαυροί περιλαμβάνουν ένα ανεκτίμητο φωτισμένο Κοράνι που έγινε στη Θέουτα της Ανδαλουσίας το 1198. "Βάζαμε σάκους άμμου γύρω από το σπίτι και τη σώσαμε από την κατάρρευση, "Μου είπε ο δημιουργός της βιβλιοθήκης, Ismael Diadie Haidara (ο οποίος δεν είχε σχέση με τον Abdel Kader Haidara), του οποίου ο πατρικός πρόγονος εγκατέλειψε το Τολέδο το 1468 και έφερε εκατοντάδες χειρόγραφα, συμπεριλαμβανομένου του Ceuta Koran, στην Αφρική. "Θα μπορούσαμε να χάσουμε τα πάντα."
Δύο ημέρες μετά τη συνάντησή μας, ο Abdel Kader Haidara κανονίζει να ταξιδέψω στο χωριό Tuareg του Ber, 40 μίλια ανατολικά του Timbuktu. Είναι μία από τις χούφες των απομακρυσμένων Σαχάρων οικισμών όπου οι ισλαμιστές μελετητές και άλλοι, υπό την κηδεμονία της Haidara, έχουν αρχίσει να κατασκευάζουν τις δικές τους χειρόγραφες συλλογές. Ο ήλιος αυξάνεται μόνο όταν αναχωρούμε από το Timbuktu και ένας άνεμος ψύχεται από τα ανοιχτά παράθυρα του χτυπήματος Land Cruiser. Ο Μπάμπα κατευθύνει το όχημα πάνω από ένα κυματιστό κομμάτι άμμου, περνώντας κατασκηνώσεις νομάδων που έχουν πετάξει σκηνές στα περίχωρα της πόλης για να πουλήσουν κοσμήματα και να προσφέρουν βόλτες με καμήλες στους δυτικούς τουρίστες. Στη συνέχεια βρισκόμαστε στην καρδιά της Σαχάρας, ψαρεύοντας κάτω από αμμόλοφους και απίστευτα ακάκια.
Η Fida ag Mohammed, επιμελητής της συλλογής, παίζει με ένα σύνολο χάντρες προσευχής στο πίσω κάθισμα. Ένας νεαρός άνδρας στα τέλη της δεκαετίας του '40 ή στις αρχές της δεκαετίας του '50 με πενιχρά μπουμπούκια που πνίγηκαν προς τα έξω στο αεράκι, ο Μωάμεθ ήταν αρχικά απρόθυμος να με πάρει, ξένος, στον Ber. Αλλά ο Χαϊντάρα τον διαβεβαίωσε ότι ήμουν δημοσιογράφος, όχι κατασκοπεία, και τελικά συμφώνησε. "Υπάρχουν κακοί άνθρωποι εκεί έξω που θέλουν να κλέψουν από εμάς τις παραδόσεις μας, την ιστορία μας", εξηγεί ο Μπάμπα, για να αποφύγει ένα επιταχυνόμενο φορτηγό γεμάτο με γαλάζιους, λευκούς καρυδιές Τουαρέγκες. "Πρέπει να είμαστε προσεκτικοί."
Μετά από δύο ώρες φτάνουμε στο Ber, μια σκιερή συλλογή από καλύβες από λάσπη-τούβλα και σκηνές διασκορπισμένες σε μια σέλα ανάμεσα σε δύο χαμηλές κορυφογραμμές. Υπάρχει μια κτηνιατρική κλινική, ένα κέντρο υγείας και ένα δημοτικό σχολείο, αλλά λίγα άλλα σημάδια μονιμότητας. Ο Μωάμεθ μας οδηγεί στο σπίτι του με δύο δωμάτια, όπου κάθονται σε ψάθες στο πάτωμα. Εξαφανίζεται στην κουζίνα του και επιστρέφει με μια κατσαρόλα γεμάτη με κάτι σκοτεινό και δύσοσμα: κιμά γαζέλα, ο Μπαμπά ψιθυρίζει. Νευρικός, δοκιμάζω λίγες κουταλιές του κρέατος, βρίσκοντας το ζαχαρόχρωμο και χονδροειδές, και παρακμάζω το ζεστό γάλα καμήλας που προσφέρει ο Mohammed ως αφοσίωση .
Το Ber είχε κάποτε 15.000 χειρόγραφα που χρονολογούνταν ήδη από τον 15ο αιώνα, μου λένε οι άντρες. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν στην κατοχή των marabouts του χωριού, ή "οι άντρες της γνώσης", συχνά τα μόνα άτομα που ξέρουν να διαβάζουν και να γράφουν. Αλλά στις αρχές της δεκαετίας του 1990, μετά από μια περίοδο ξηρασίας και παραμέλησης από την κυβέρνηση, οι Tuareg άρχισαν μια βίαιη εξέγερση. Τα χωριά Tuareg επιτέθηκαν, λεηλατήθηκαν και κάποτε κάηκαν από κυβερνητικά στρατεύματα και μισθοφόρους από άλλες φυλές της ερήμου. (Ο Ber ήταν εξοργισμένος.) Πριν οι Τούαρεγκ και η κυβέρνηση συνήψαν μια ειρηνευτική συμφωνία το 1996, οι κάτοικοι του Βερολίνου διασκορπίστηκαν σε μερικές εκατοντάδες χειρόγραφα σε οικισμούς βαθιά στη Σαχάρα ή τους έθαψαν στην άμμο. Ήταν μια σύγχρονη εκδοχή μιας ιστορίας που έχει παίξει εδώ και αιώνες στο Μάλι, μια ιστορία για τον πόλεμο, την καταστροφή και την απώλεια. "Αρχίζω να εντοπίσω πάλι τα χειρόγραφα", λέει ο Mohammed. "Αλλά χρειάζεται χρόνος."
Περνάμε σε ένα αμμώδες πεδίο και μπαίνουμε σε μια κάβα με στέγαστρο, το κέντρο της Recherche του Mohammed. Ο Μοχάμεντ ανοίγει έναν κορμό στα πόδια μου και αρχίζει να βγάζει δεκάδες τόμους, τα ερείπια της αρχικής συλλογής του Μπέρ, μαζί με λίγα που έχει ανακάμψει. Τους αγγίζει με ευλάβεια, απαλά. «Η σκόνη είναι ο εχθρός αυτών των χειρογράφων», μουρμουρίζει, κουνώντας το κεφάλι του. "Η σκόνη τρώει μακριά και τους καταστρέφει την πάροδο του χρόνου." Παίρνω ένα μικροσκοπικό Κοράνι από τον 15ο αιώνα, τον αντίχειρα και κοιτάζω με έκπληξη την απεικόνιση του Μεγάλου Τζαμιού της Μεδίνας. Είναι το μοναδικό σχέδιο, πέρα από τα γεωμετρικά σχέδια, που έχω δει σε τέσσερις μέρες να κοιτάζω χειρόγραφα: μία απεικόνιση που απεικονίζεται με λεπτό στυλό και μελάνι από έναν ανώνυμο καλλιτέχνη του φρουρίου με πέτρινα τοιχώματα της Σαουδικής Αραβίας, πάνω από τον κεντρικό χρυσό θόλο, χρονολογούνται φοίνικες στα όρια του τζαμιού και τα βουνά της ερήμου σε απόσταση. «Είστε ένας από τους πρώτους εκτός του κόσμου για να δείτε αυτό», μου λέει.
Μετά από μια ώρα επιθεώρησης των έργων, ο Mohammed αναγγέλλει ένα βιβλίο επισκεπτών, ένα λεπτό βιβλίο σύνθεσης βαθμού σχολείου και με ρωτάει να το υπογράψω. Συνολικά έξι επισκέπτες έχουν εγγραφεί από το 2002, συμπεριλαμβανομένου πρώην πρεσβευτή των ΗΠΑ στο Μάλι. «Την επόμενη φορά που θα έρθετε στο Ber, θα σας οδηγήσω στην έρημο για μια εβδομάδα», μου λέει ο Mohammed προτού χωριστούμε. «Θα σας δείξω πού θαμπούσαν τα βιβλία, βαθιά στο έδαφος, ώστε κανείς να μην τα βρει». Είναι ακόμα εκεί έξω, χιλιάδες από αυτούς, φυλακισμένοι από φοβισμένους χωρικούς, αποσυντίθενται αργά στη ζέστη και τη σκόνη. Αλλά χάρη στον Mohammed, τον Haidara, τον Al-Wangari και άλλους όπως τους, η έρημος έχει αρχίσει επιτέλους να παραδίδει τα μυστικά της.
Ο συγγραφέας Joshua Hammer ζει στο Κέιπ Τάουν της Νότιας Αφρικής. Η φωτογράφος Alyssa Banta έχει έδρα το Fort Worth του Τέξας.
